Giới thiệu
Quyển sách này nói về điều gì?
“Phi lý trí” (2010) giải thích những hành động phi lý căn bản mà chúng ta hay mắc phải mỗi ngày. Tại sao bạn quyết định áp dụng chế độ ăn kiêng rồi lại từ bỏ nó chỉ sau 1 ngày? Tại sao mẹ của bạn lại cảm thấy bị xúc phạm nếu bạn gửi cho bà tiền công nấu bữa tối? Tại sao thuốc giảm đau lại hiệu quả hơn nếu bệnh nhân biết rằng nó có giá cao? Giáo sư tâm lý học Dan Ariely sẽ giúp bạn trả lời những câu hỏi này.
Quyển sách này dành cho ai?
- Bất cứ ai muốn biết tại sao chúng ta lại có những hành động phi lý như trì hoãn, ăn quá nhiều, trả tiền quá nhiều… và làm thế nào để chúng ta tránh được những điều này
- Bất cứ ai muốn học cách chống lại sự phi lý trí bẩm sinh để có thể đưa ra quyết định tốt hơn
- Những người quan tâm đến lĩnh vực tâm lý xã hội và kinh tế học hành vi
Về tác giả
Dan Ariely là giáo sư tâm lý học và kinh tế học hành vi tại Đại học Duke. Ông đã viết bài cho nhiều tờ báo uy tín như The Wall Street Journal, New York Times và Scientific American. Ngoài cuốn sách này, Ariely còn có một số sách đáng đọc khác, chẳng hạn như “Lẽ phải của phi lý trí” và “Bản chất của dối trá”.
1
Để đánh giá một thứ gì đó, chúng ta sẽ so sánh nó với những thứ khác
Bạn đang độc thân và cuối tuần này bạn có hẹn một anh chàng ở quán cà phê. Làm cách nào để anh ấy thích bạn ngay từ cái nhìn đầu tiên? Ăn mặc sành điệu, trang điểm kỹ lưỡng hay phải học một khoá “công, dung, ngôn, hạnh” cấp tốc? Không cần phải cầu kỳ thế đâu! Bạn chỉ cần rủ một người bạn đi theo. Người này có cá tính, gu ăn mặc, cách trang điểm khá giống bạn, chỉ là kém xinh hơn bạn một chút.
Tại sao vậy? Đơn giản vì tâm trí của con người có xu hướng tìm kiếm sự so sánh. Đặc biệt, chúng ta có xu hướng làm điều này theo cách lười biếng nhất có thể – đó là so sánh những đối tượng đang ở kế bên nhau.
Bằng cách xuất hiện tại quán cà phê với người bạn kém xinh hơn mình một chút, bạn đang “tạo cơ hội” cho anh chàng kia thực hiện phép so sánh. Gần như ngay lập tức, anh ấy sẽ nhận ra: bạn xinh hơn người kia. Thú vị hơn là sau đó, anh ta có xu hướng không thực hiện thêm bất kỳ phép so sánh nào nữa (vì lúc này tâm trí đã rơi vào trạng thái “lười”). Xin chúc mừng, bạn đã trở thành cô gái xinh đẹp nhất trong quán cà phê ngày hôm đó mà không phải tốn quá nhiều công sức, xác suất bạn chinh phục được anh chàng kia là rất cao. (Nhưng đừng kể gì với người bạn đi cùng nhé, họ sẽ tức giận đấy!)
Đó chỉ là một câu chuyện vui giúp bạn hiểu hơn về nguyên tắc so sánh của tâm trí. Bây giờ, hãy cùng phân tích trường hợp thực tế hơn. Bạn đã từng nghe qua cụm từ “sản phẩm mồi nhử” (decoy product) chưa? Nó là “vũ khí bí mật” của người làm quảng cáo, tiếp thị đấy. Cụ thể, họ sẽ đội giá một sản phẩm lên cao hơn bình thường để những món hàng kế bên trông có vẻ rẻ hơn, từ đó kích thích mọi người mua sắm. Để dễ hình dung, bạn hãy để ý tờ thực đơn mỗi khi đi nhà hàng. Họ sẽ để “món ăn mồi nhử” có giá cực đắt lên trên cùng, và khả năng cao là bạn sẽ gọi món có giá đắt thứ nhì!
Mặc dù so sánh có thể giúp chúng ta đưa ra quyết định, nhưng nó cũng có thể khiến chúng ta gặp họa. Việc liên tục so sánh mức lương, quần áo hay nhà cửa của mình với người khác sẽ khiến bạn chìm đắm trong trạng thái đố kị, không hài lòng, không thỏa mãn với những gì mình có.
Sau khi bán chiếc siêu xe Porsche Boxster của mình, James Hong – đồng sáng lập của trang hotornot.com – đã nói rằng: “Tôi không muốn sống cuộc đời của những người sở hữu Boxster. Bởi vì khi bạn có một chiếc Boxster, bạn lại ước mình có một chiếc xịn hơn thuộc dòng 911. Nhưng bạn biết những người sở hữu dòng 911 ước gì không? Họ ước mình có một chiếc Ferrari!”.
Thực tế đã chứng minh, càng so sánh, nhiều người càng cảm thấy bản thân bất hạnh.
1
Khi được nhận một thứ gì đó miễn phí, lý trí của chúng ta sẽ... biến mất
Điều gì có thể khiến mọi người cư xử phi lý trí một cách dễ dàng? Câu trả lời chính là những thứ “miễn phí”. Mỗi khi đi sự kiện, hội thảo, nhiều người có thói quen mang những chiếc móc khóa kỷ niệm về để đầy nhà, mặc dù họ không bao giờ dùng đến. Mỗi khi đi siêu thị, các bà các mẹ sẵn sàng mua cả một xe đẩy mì tôm chỉ vì trên kệ hàng có ghi dòng chữ “mua 2 thùng tặng 1 thùng”.
“Miễn phí” không chỉ gói gọn trong phạm vi tiền bạc, giá cả. Nó là một loại “chất kích thích” mạnh mẽ, gần như không thể cưỡng lại. Hãy cùng tìm hiểu một nghiên cứu về chocolate: những người tham gia được chọn lấy một thanh Lindt cực ngon với giá 15 xu hoặc lấy một thanh Hershey’s Kisses không ngon bằng nhưng giá chỉ có 1 xu. Kết quả, 73% chọn thanh Lindt.
Tiếp đó, những người làm nghiên cứu đã thực hiện một điều chỉnh nhỏ: họ giảm giá thanh Lindt xuống còn 14 xu, trong khi thanh Hershey’s Kisses chỉ còn 0 xu. Ngay lập tức, sức mạnh của sự “miễn phí” được kích hoạt, 69% người tham gia đã chọn thanh Hershey’s Kisses dù họ biết nó không ngon bằng thanh Lindt.
Nhưng tại sao khi được nhận một thứ gì đó miễn phí, lý trí của chúng ta lại “biến mất”? Về cơ bản, khi đồng ý trả tiền để mua một món hàng, chúng ta đều phải chấp nhận rủi ro: mình sẽ bị lỗ nếu chất lượng món hàng đó không tương xứng với cái giá của nó. Và con người thật sự rất ghét hai chữ “thua lỗ”. Ngược lại, khi được lấy một món hàng mà không phải trả tiền, chúng ta sẽ mặc định rằng: chất lượng của nó cao hơn nhiều so với mức giá 0 đồng. Người ta còn gọi hiện tượng này là “Hiệu ứng giá bằng 0”.
Sức hút của “miễn phí” mạnh tới mức nhiều công ty đình đám trên thế giới vẫn thường xuyên áp dụng nó, điển hình là Amazon. Công ty này khuyến khích mọi người đặt mua “thêm 1 cuốn sách” bằng cách cung cấp dịch vụ giao hàng miễn phí cho những đơn hàng có giá lớn hơn một ngưỡng nhất định nào đó. Ví dụ: khi mua hàng trên các sàn thương mại điện tử Việt Nam, với hoá đơn trên 100.000 đồng, bạn sẽ được miễn phí giao hàng, nhưng nếu mua 99.000 đồng, bạn phải trả thêm 15.000 đồng tiền vận chuyển.
Những nhà hoạch định chính sách cũng tận dụng triệt để sức mạnh của “miễn phí” để tạo ra sự thay đổi. Chẳng hạn, để khuyến khích người dân kiểm tra mức độ cholesterol thường xuyên, nhiều chính phủ đã tuyên bố áp dụng chính sách “kiểm tra cholesterol hoàn toàn miễn phí”. So với số tiền phải bỏ ra để hỗ trợ những người mắc các bệnh liên quan đến cholesterol, việc kiểm tra miễn phí này quả thật chẳng đáng là bao!
2
Mức giá đầu tiên mà chúng ta nghe thấy sẽ ảnh hưởng đến mức giá mà chúng ta sẵn sàng chi trả sau này
Bạn sẵn sàng trả bao nhiêu tiền để mua một chai rượu ngon hay một hộp chocolate Thụy Sỹ? Có con số nào hiện lên trong đầu bạn không?
Nếu bạn được yêu cầu viết ra 2 chữ số cuối cùng trong dãy số chứng minh nhân dân của mình trước khi trả lời câu hỏi này, bạn nghĩ mức giá mình ước lượng có thay đổi không? Thật ngạc nhiên khi câu trả lời có thể là CÓ!
Cách con người quyết định mức giá mà mình sẵn sàng trả cho các sản phẩm cực kỳ phi lý trí. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng: thay vì đưa ra một phân tích lý trí về mối quan hệ cung – cầu, chúng ta thường dựa vào một hiện tượng được gọi là “sự nhất quán ngẫu nhiên”. Cụ thể, con người sẽ sử dụng mức giá được đưa ra đầu tiên làm “mỏ neo”, từ đó xác định mức giá hợp lý cho những lần mua sắm tiếp theo (bất kể mức giá đầu tiên được đưa ra một cách tuỳ tiện và bất hợp lý).
Ví dụ, TV màn hình LED là một sản phẩm mới trên thị trường và bạn không biết nên định giá nó như thế nào. Lúc này, mức giá “mỏ neo” đóng vai trò vô cùng quan trọng. Nếu con số đầu tiên bạn nghe thấy là 1200 USD, thì bạn sẽ cảm thấy mình đã lời to khi mua chiếc TV đó với giá 1000 USD. Ngược lại, nếu mua nó với giá 1400 USD, bạn sẽ rất ấm ức, giống như có ai đó vừa cho mình ăn một cú lừa.
Hãy tìm hiểu thêm một ví dụ nữa để hiểu rõ sức mạnh của hiệu ứng mỏ neo. Trong một buổi đấu giá, mọi người được yêu cầu viết ra 2 chữ số cuối cùng trong dãy số chứng minh nhân dân trước khi tiến hành mua bất kỳ món hàng nào. Kết quả cho thấy: những người sở hữu chữ số có giá trị càng lớn (ví dụ 89), thì họ sẽ có xu hướng trả giá càng cao khi đấu giá và ngược lại.
Những ví dụ trên đã chứng minh: khi mua một sản phẩm, con người sẽ vui vẻ neo giá vào bất cứ con số nào mà chúng ta vừa nghĩ đến trong đầu.
3
Chúng ta thường định giá quá cao những gì mình đang sở hữu
Tại Đại học Duke, sở hữu một tấm vé xem bóng rổ là một thử thách. Sinh viên phải cắm trại vài ngày trước sân vận động để tham gia bốc thăm trúng vé.
Trước khi bốc thăm, họ là một nhóm đồng nhất – ai cũng có cơ hội giành được vé và ai cũng nỗ lực để có vé. Trong hoàn cảnh này, có vẻ sinh viên đang định giá những chiếc vé tương đối bằng nhau.
Tuy nhiên, ngay sau khi cuộc bốc thăm kết thúc, những sinh viên đã bị chia thành 2 nhóm – nhóm có vé và nhóm không có vé. Chuyện gì sẽ xảy ra tiếp theo? Một cuộc khảo sát cho thấy sự phân chia ngẫu nhiên này có ảnh hưởng rất lớn tới giá trị của chiếc vé: nhóm sinh viên có vé sẽ không bán nó nếu người mua trả thấp hơn 2400 USD, trong khi đó, nhóm sinh viên không có vé sẽ không bao giờ mua nó với mức giá cao hơn 170 USD. Tại sao vậy?
Thứ nhất, khi sở hữu thứ gì đó, con người có xu hướng yêu thích nó. Những sinh viên sở hữu vé sẽ nghĩ về tất cả những thứ mà họ có thể làm với nó (như trải nghiệm không khí tại sân bóng rổ, gặp gỡ những cầu thủ xuất sắc, giao lưu với nhiều người bạn mới…), vì vậy họ sẽ định giá nó cao hơn bình thường.
Thứ hai, mọi người thường tập trung quá nhiều vào cái mình phải hi sinh. Đối với những sinh viên sở hữu vé, họ phải hi sinh những trải nghiệm quý báu nếu bán nó đi. Còn đối với những sinh viên không có vé, họ phải bỏ ra một số tiền khủng đủ chi tiêu trong một tháng chỉ để có được một tấm vé bé cỏn con. Cả hai nhóm đều cảm thấy thứ họ mất đi có giá trị lớn hơn thứ họ nhận về.
Cuối cùng, đa phần chúng ta đều kỳ vọng mọi người đánh giá mọi thứ giống mình. Một người bán nhà cảm thấy mình xứng đáng được trả nhiều tiền hơn bởi vì cách đó một tháng, anh ấy đã bỏ công đi lựa giấy dán tường và những tấm dán này trông rất nghệ thuật. Nhưng người mua nhà thì sao? Cô ấy muốn được giảm giá vì ngôi nhà đã bị dán lung tung, trông thật mất thẩm mỹ!
Hiện tượng “định giá quá cao những gì mình đang sở hữu” cũng thường xuyên xuất hiện trong các cuộc họp. Nếu bạn dành quá nhiều thời gian và công sức để bảo vệ một ý kiến nào đó, bạn sẽ trở nên cố chấp hơn, bảo thủ hơn, đơn giản vì bạn nghĩ rằng mình đang “sở hữu” ý kiến đó và nó “cực kỳ có giá”.
4
Những trải nghiệm của chúng ta bị định hình bởi các kỳ vọng
Có lần, cả Pepsi và Coca Cola đều tuyên bố rằng người tiêu dùng thích vị nước giải khát của họ hơn đối thủ. Nhiều người cho rằng chắc chắn có một bên đang nói dối!
Nhưng không! Cả hai bên đều nói thật. Trong cuộc thử nghiệm “bịt mắt nếm vị”, những người tham gia thích vị của Pepsi hơn Coca Cola. Nhưng trong trường hợp để lộ nhãn hiệu, họ lại thích Coca Cola hơn Pepsi. Tại sao thương hiệu – một khái niệm trừu tượng – lại ảnh hưởng tới hương vị của nước giải khát? Thật ra, trải nghiệm của chúng ta bị định hình bởi những kỳ vọng. Chẳng hạn như khi đi xem một bộ phim nhận được nhiều đánh giá tốt, bạn sẽ có xu hướng thích nó, và ngược lại, bạn sẽ ít thích nó khi phim bị mọi người đánh giá thấp.
Kỳ lạ hơn, tác dụng của thuốc cũng bị ảnh hưởng bởi những kỳ vọng. Điều này được thể hiện rõ trong Hiệu ứng Placebo (giả dược). Bệnh nhân nào kỳ vọng thuốc có tác dụng sẽ cảm thấy khỏe hơn sau khi uống, còn những người không kỳ vọng gì thường chẳng có chút tiến triển nào. Ngạc nhiên hơn, thuốc càng đắt thì tác dụng càng mạnh. Những người mua thuốc giảm đau với giá 2,5 USD/viên sẽ thấy nó có tác dụng tốt hơn so những người mua nó với giá 0,1 USD/viên.
Ngoài Hiệu ứng giả dược còn có Hiệu ứng tăng lực. Cụ thể, trong một thử thách giải câu đố, những người tham gia được quyền uống nước tăng lực trước khi đối mặt với những câu hỏi hóc búa. Kết quả là, những người phải trả tiền nhiều hơn để mua một chai tăng lực sẽ làm tốt hơn so với những người trả ít tiền.
Những kỳ vọng cũng có thể tác động đến con người theo một cách tinh tế hơn: nếu có một vài hình mẫu nhất định được gợi lên trong tâm trí, chúng ta sẽ bắt đầu mô phỏng lại những hành vi mà mình kỳ vọng ở hình mẫu nó. Ví dụ, trong một thí nghiệm, sau khi được yêu cầu liệt kê những từ ngữ gắn liền với người già – như “cổ kính”, “hoài niệm”… – những người tham gia thường có xu hướng đi chậm hơn, đơn giản vì hình ảnh người cao tuổi đang hiện ra trong đầu họ và họ đang cố gắng mô phỏng lại hành vi của nhóm đối tượng đó.
5
Cách mọi người phản ứng với yêu cầu của bạn phụ thuộc vào việc: yêu cầu đó thuộc phạm trù xã hội hay thị trường
Ngày chủ nhật, mẹ bỏ công nấu một bữa tối thịnh soạn cho bạn và bạn đề nghị trả cho bà 500 nghìn đồng sau khi ăn xong. Tất nhiên, bà ấy sẽ giận bạn, thậm chí bật khóc đấy. Tất cả những gì bà cần là một cái ôm ấm áp. Nhưng sẽ ra sao nếu cuối tháng này, sếp đề nghị trả lương cho bạn bằng một cái ôm? Hẳn là bạn sẽ phản ứng một cách dữ
dôi.
Tại sao mẹ của bạn lại cảm thấy bị xúc phạm nếu bạn đề nghị trả cho bà 500 nghìn đồng công nấu bữa tối? Và tại sao hầu hết nhân viên đều từ chối được trả lương bằng những cái ôm? Chúng ta đang áp dụng những quy chuẩn khác nhau trong hai trường hợp khác nhau: một bên là quy chuẩn xã hội, còn một bên là quy chuẩn thị trường. Và những kỳ vọng cũng như hành vi của bạn sẽ phụ thuộc vào quy chuẩn mà bạn đang áp dụng.
Quy chuẩn xã hội xác định cách chúng ta phản ứng với những việc liên quan đến tình cảm, ơn nghĩa, thường không bao hàm yếu tố vật chất. Trong khi đó, quy chuẩn thị trường lạnh lùng và toan tính hơn nhiều – mọi thứ phải được trao đổi qua lại một cách sòng phẳng.
Mọi người thường áp dụng hai quy chuẩn này sai tình huống và hậu quả thường rất tai hại. Ví dụ, bạn kết thúc buổi hẹn hò đầu tiên bằng cách trả cho người yêu bạn 1 triệu đồng vì sự hiện diện của cô ấy. Cuộc tình này chắc chắn sẽ không thể tiếp tục!
Thông thường, quy chuẩn thị trường sẽ khiến mọi người sống vị kỉ hơn (nghĩa là coi trọng lợi ích cá nhân hơn). Ví dụ, khi được hỏi liệu có muốn cung cấp dịch vụ giá rẻ cho những người đã về hưu không có nhiều tiền hay không, đa phần luật sư sẽ nói KHÔNG. Nhưng khi được hỏi liệu có thể cung cấp dịch vụ miễn phí, đa phần họ lại nói CÓ.
Có phải những luật sư này không cần tiền? Không phải như vậy! Khi nhận được tiền công (dù là con số nhỏ), mọi lời yêu cầu của thân chủ sẽ thuộc về quy chuẩn thị trường và luật sư phải làm việc một cách nghiêm túc để phục vụ (khi đó họ sẽ có cảm giác mình đang bị lỗ). Ngược lại, nếu làm miễn phí, mọi yêu cầu của thân chủ đều thuộc về quy chuẩn xã hội và các luật sư sẽ vui vẻ giúp đỡ vì họ có cảm giác mình đang làm việc tốt.
Vì vậy sau này, nếu bạn muốn yêu cầu ai đó làm việc gì, hãy suy nghĩ kỹ xem yêu cầu đó thuộc về quy chuẩn nào. Trong nhiều trường hợp, chúng ta quen dùng tiền để giải quyết mọi thứ (nghĩa là áp dụng quy chuẩn thị trường). Nhưng có một điều bạn nên cân nhắc: trong một mối quan hệ, một khi đã mở đường cho quy chuẩn thị trường, sẽ rất khó để chúng ta có thể quay lại áp dụng quy chuẩn xã hội. Tiền bạc đúng là rất quan trọng, nhưng có lẽ tình nghĩa quan trọng hơn!
6
Mọi người đều có xu hướng thiếu trung thực, nhưng không đến mức gian xảo
Ngày bé, bạn có từng giấu nhẹm số tiền còn dư mỗi khi đi chợ mua đồ giúp mẹ? Ở công ty, bạn có từng lén lấy chai nước của đồng nghiệp và uống sạch, rồi sau đó phi tang vỏ chai? Rất nhiều người từng làm những việc này, và họ luôn sợ mình bị phát hiện, sau đó bị đánh giá là không trung thực.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng: hầu hết mọi người đều có xu hướng không trung thực. Ví dụ, trong một thí nghiệm giải toán có tiền thưởng, nếu có cơ hội tự chấm điểm, đa phần những người tham gia sẽ phóng đại số điểm của mình. Tin tốt là vẫn có những người không làm như vậy, ngay cả khi họ được đảm bảo “không bị phát hiện”.
Xu hướng gian lận trở nên nổi trội hơn khi “phần thưởng” là đồ vật. Nhân viên sẽ không bao giờ lấy trộm tiền của công ty nhưng họ sẵn sàng “bỏ túi” những chiếc bút nằm trên bàn của đồng nghiệp. Tại sao vậy? Đa phần chúng ta đều coi trung thực là một đức tính quan trọng, và chúng ta chỉ thoải mái với hành vi dối trá nếu bản thân có thể hợp lý hóa nó. Khi lấy trộm chiếc bút, chúng ta sẽ dễ dàng biện minh rằng: “Một chiếc bút chẳng đáng là bao, hơn nữa nó là đồ dùng văn phòng của công ty và mình có quyền sử dụng nó”.
Ngạc nhiên hơn, các nghiên cứu cho thấy xu hướng gian lận sẽ giảm xuống rõ rệt nhờ một số dạng mồi (priming), nghĩa là gợi nhắc một điều tốt đẹp trong đầu mọi người trước khi họ thực hiện việc gì đó.
Quay trở lại ví dụ giải toán có tiền thưởng. Hầu hết những người tham gia đều phóng đại số điểm của mình để lấy tiền, nhưng nếu được yêu cầu nhắc lại 10 điều răn trong Kinh Thánh trước khi làm bài, họ sẽ không gian lận nữa. Dường như có một động lực nào đó đang thôi thúc họ đi theo con đường chính nghĩa!
7
Chúng ta thường từ bỏ những mục tiêu dài hạn để đổi lấy niềm vui ngắn hạn
Bạn quyết định sống tiết kiệm hơn, ăn uống lành mạnh hơn và lướt Facebook ít hơn. Nhưng chỉ vài ngày sau, mọi thứ lại đâu vào đấy. Bạn vẫn mua những thứ vô bổ chất đầy nhà, nạp toàn thức ăn nhanh vào cơ thể và dành cả ngày chủ nhật để lướt Tiktok và Facebook.
Đôi khi, đời người cũng giống như câu chuyện “Bác sĩ Jekyll và ông Hyde”. Họ tuy hai mà một, tuy một mà hai. Bác sĩ Jekyll là một con người có học thức, được trọng vọng, ông luôn cố gắng kìm nén những ham muốn, những thèm khát không đứng đắn trong sâu thẳm tâm hồn. Về sau, Jekyll đã sáng tạo ra một loại huyết thanh mà khi tiêm vào cơ thể, ông sẽ biến thành một con người khác – chính là Hyde. Hyde to lớn, khỏe mạnh, tính khí cục cằn, vô đạo đức và rất bạo lực. Trong bộ dạng của Hyde, Jekyll được “thoát xác”, có thể thực hiện mọi hành vi khiếm nhã, tàn ác mà không sợ ai phát hiện, cũng không sợ bị trừng phạt hay phê phán.
Hai nhân vật Jekyll và Hyde vẫn được nhắc đến như một điển tích về chứng đa nhân cách, hoặc về sự đối lập giữa bản năng nguyên thủy và quy chuẩn xã hội, về sự đấu tranh hai mặt thiện và ác trong mỗi con người. Về mặt lý trí, chúng ta luôn sáng suốt và biết mình nên làm gì, nhưng về mặt bản năng, chúng ta thường làm điều ngược lại. Đó là lý do tại sao, thật khó để khuyên răn thanh thiếu niên thực hành tình dục an toàn. Họ biết mình nên sử dụng bao cao su, nhưng đến lúc thực hành, họ dường như không còn quan tâm đến nó.
Những người trưởng thành, khôn ngoan vẫn thường bị những những ham muốn phi lý trí khuất phục. Chúng ta hay từ bỏ những mục tiêu dài hạn để đổi lấy niềm vui ngắn hạn. Cuối cùng, chúng ta trì hoãn mọi thứ. Đã đến lúc bạn phải thay đổi!
Sinh viên đại học có một căn bệnh kinh niên: đợi tới sát deadline mới chịu làm bài. Một số người đã ý thức được sự nguy hiểm của hành động này nên họ đã cố tình đặt ra thời hạn nộp bài ngắn hơn so với yêu cầu, mục đích là tự ép mình hoàn thành bài tập, không để “nước đến chân mới nhảy”. Kết quả là điểm của họ đã được cải thiện một cách đáng kể.
Còn một cách nữa sẽ giúp bạn đánh bật sự trì hoãn: hãy gắn niềm vui ngắn hạn với những hành động bạn không muốn làm nhưng nó cần thiết để bạn đạt được mục tiêu dài hạn. Ví dụ, để bản thân tình nguyện uống những viên thuốc viêm gan khó chịu (mục tiêu dài hạn), tác giả đã đã uống chúng trong lúc xem bộ phim mà ông vô cùng yêu thích (niềm vui ngắn hạn).
8
Mọi người thích có nhiều sự lựa chọn, kể cả khi nó có hại về lâu về dài
Năm 210 TCN, sau khi chứng kiến đội quân của mình đã qua sông Dương Tử một cách an toàn, tướng quân Hạng Vũ đã đốt những chiếc thuyền. Ông làm thế để các binh sĩ thấy rằng họ không còn đường lui. Cuối cùng, quân của Hạng Vũ đã chiến đấu dũng mãnh tới mức thắng 9 trận liên tiếp.
Hạng Vũ đã cố tình đi ngược lại bản năng tự nhiên của con người. Hầu hết chúng ta đều cho rằng: đời người càng có nhiều sự lựa chọn càng tốt, dù là công việc hay cuộc sống, đơn giản vì thế giới này luôn bất định, không ai biết trước được ngày mai. Thế nhưng, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng: mọi người đang bị ám ảnh với việc có nhiều sự lựa chọn tới mức nó đang bắt đầu phản tác dụng.
Trong một nghiên cứu, những người tham gia được thưởng tiền thật khi chơi một trò chơi máy tính. Cụ thể, người chơi có thể kiếm thêm tiền nếu chấp nhận loại bớt những lựa chọn mà họ có và sẽ bị mất tiền nếu cứ giữ nguyên chúng. Kết quả thật bất ngờ! Đa phần người chơi đều vui vẻ chi tiền để được tận hưởng cảm giác… mình có nhiều sự lựa chọn.
Có càng nhiều sự lựa chọn, con người càng khó đưa ra quyết định, và hậu quả thật khó lường. Một người luôn lưỡng lự giữa việc trở thành kiến trúc sư hay kỹ sư máy tính, cuối cùng họ không thể toàn tâm toàn ý theo đuổi bất cứ lĩnh vực nào. Cả cuộc đời, họ phải chấp nhận sống một cuộc sống bình thường, không có cơ hội vươn lên để khẳng định tài năng với bất kỳ ai.
Câu chuyện của Hạng Vũ đã chứng minh: đôi khi dập tắt các lựa chọn lại vô cùng có ích, bởi vì nó sẽ ép chúng ta tập trung vào điều thật sự quan trọng thay vì tự lừa dối bản thân rằng mình có thể làm mọi thứ.
Tổng kết
Thông điệp chính của cuốn sách:
Con người ứng xử phi lý trí trong hầu hết các trường hợp. Nhưng may mắn là chúng ta hoàn toàn có khả năng lật ngược tình thế. Nếu thận trọng và cảnh giác, bạn sẽ tránh được sự phi lý trí và sẽ hành động vì lợi ích lâu dài của bản thân.
Tóm tắt sách Phi Lý Trí
Wiki Sách tóm tắt
